सूर्यमाला ही सूर्याच्या गुरुत्वाकर्षणामुळे त्याच्या भोवती फिरणार्‍या खगोलीय वस्तूंनी बनलेली आहे. सूर्यमालेत आठ मुख्य ग्रह, त्यांचे १६५ ज्ञात नैसर्गिक उपग्रह,[१] ५ बटु ग्रह (प्लूटोसकट), तसेच असंख्य छोट्या वस्तू यांचा समावेश होतो. छोट्या वस्तूंमध्ये उल्का, धूमकेतू, कायपरचा पट्टा, लघुग्रहांचा पट्टा तसेच ऊर्टचा मेघ यांचा समावेश होतो.
सर्वसाधारपणे, सूर्यमालेत एकंदर पुढील विभाग करण्यात येतात - सूर्य, ४ अंतर्गत ग्रह, लघुग्रहांचा पट्टा, ४ बाह्य राक्षसी वायू ग्रह व कायपरचा पट्टा. कायपरच्या पट्ट्यापुढे अतिशय विखुरलेली चकती व शेवटी ऊर्टचा मेघ आढळतात.
सूर्यापासूनच्या अंतराप्रमाणे ग्रह असे आहेत - बुध, शुक्र, पृथ्वी, मंगळ, गुरू, शनी, युरेनस व नेपच्यून. आठ पैकी सहा ग्रहांच्या भोवती नैसर्गिक उपग्रह आहेत. तर बाह्य ग्रहांच्या भोवती कडी आढळतात. पाच बटु ग्रह म्हणजे प्लुटो, लघुग्रहांच्या पट्ट्यातील सेरेस, कायपरच्या पट्ट्यातील एरिस, हौमिआ व माकीमाकी. या पाच पैकी तीन बटु ग्रहांभोवती नैसर्गिक उपग्रह आहेत.
वर्गीकरण
सूर्याभोवती फिरणार्‍या खगोलीय वस्तूंचे तीन मुख्य वर्गात वर्गीकरण केले जाते: ग्रह, लघुग्रह व सूर्यमालेतील छोट्या वस्तू. ग्रह हे नाव अशा वस्तूला दिले जाते की जिला इतके वस्तुमान आहे की ती स्वत:च एका गोलात रुपांतरीत होऊ शकते आणि दुसरे म्हणजे त्या वस्तूच्या जवळील अवकाशात सूर्याभोवती फिरणार्‍या इतर छोट्या वस्तू नाहीत. सूर्यमालेत एकूण आठ ग्रह शोधण्यात आलेले आहेत - बुध, शुक्र, पृथ्वी, मंगळ, गुरु, शनी, युरेनस व नेपच्यून.
२४ ऑगस्ट २००६ रोजी आंतर्राष्ट्रीय खगोलीय संघटनेने (International Astronomical Union) ग्रहांची नवीन व्याख्या बनविली व त्यानुसार प्लुटोचे वर्गीकरण ग्रहांमधून लघुग्रहांमध्ये करण्यात आले. त्याच वेळी सेरेस व एरिस यांनाही लघुग्रहांचा दर्जा दिला गेला.[२]
एका लघुग्रहाच्या जवळील अवकाशात इतर खगोलीय वस्तूंचे अस्तित्व असू शकते. लघुग्रहांमध्ये वर्गीकृत केलेल्या इतर खगोलीय वस्तू म्हणजे सेडना, ऑर्कस व क्वाओर.
प्लुटो हा त्याच्या शोधापासून (म्हणजेच १९३० पासून) सूर्यमालेतील नववा ग्रह मानला जात होता. पण २० व्या शतकाच्या शेवटी सूर्यमालेतील बाहेरच्या भागात प्लुटो सारख्या अनेक वस्तू शोधण्यात आल्या. यापैकी मुख्य म्हणजे एरिस, जो प्लुटो पेक्षा आकाराने मोठा आहे.
इतर खगोलीय वस्तू ज्या सूर्याच्या भोवती फिरतात त्यांना सामायिकपणे छोट्या वस्तू असे म्हणतात. नैसर्गिक उपग्रह म्हणजे अशा वस्तू ज्या सूर्याभोवती न फिरता ग्रह, लघुग्रह अथवा छोट्या वस्तूंभोवती फिरतात.[३]
प्रत्येक ग्रह हा सूर्याभोवती फिरताना लंबवर्तुळाकार कक्षेत फिरतो. त्यामुळे ग्रहाच्या एका प्रदक्षिणेत त्याचे सूर्यापासूनचे अंतर बदलत राहते.
सूर्यमालेतील अंतरे मोजताना खगोलशास्त्रज्ञ साधारणपणे खगोलिय एकक (Astronomical Unit or AU) हे एकक वापरतात. एक खगोलिय एकक म्हणजे सूर्य व पृथ्वी यांच्यातील सरासरी अंतर. हे अंतर जवळ जवळ १४,९५,९८,००० कि.मी. (९,३०,००,००० मैल) इतके आहे. याप्रमाणे गुरु ग्रहाचे सूर्यापासून अंतर सुमारे ५.२ AU आहे तर प्लुटोचे सुमारे ३८ AU इतके आहे. अंतरे मोजण्याचे दुसरे परिमाण म्हणजे प्रकाशवर्ष. एक प्रकाशवर्ष म्हणजे सुमारे ६३,२४० खगोलिय एकक इतके अंतर.
रचना
सूर्यमालेतील प्रमुख वस्तू म्हणजे सूर्य होय. सूर्याचे वस्तूमान सूर्यमालेतील एकंदर ज्ञात वस्तूमानाच्या सुमारे ९९.८६% इतके आहे. इतक्या प्रचंड वस्तूमानामुळेच सूर्याची गुरुत्वाकर्षण शक्ती इतर वस्तूंना त्याच्या भोवती फिरावयास लावते. [४] उरलेल्या वस्तूमानाच्या ९०% पेक्षा अधिक वस्तूमान हे गुरू व शनी या ग्रहांमध्ये आहे.
सूर्याभोवती फिरणार्‍या जवळजवळ सगळ्या मोठ्या वस्तू या एकाच पातळीत सूर्याभोवती फिरतात. ग्रहांची फिरण्याची पातळी ही पृथ्वीच्या फिरण्याच्या पातळीच्या अगदी जवळ आहे तर धूमकेतू व क्यूपरचा पट्टा यांची फिरण्याची पातळी ही पृथ्वीच्या फिरण्याच्या पातळीशी काही अंशांचे कोन करतात.
सूर्यमालेतील वस्तूंच्या फिरण्याच्या पातळी (परिमाणात)सूर्याच्या भोवती फिरणारे ग्रह व इतर अनेक वस्तू या सूर्याभोवती घड्याळाच्या काट्यांच्या विरुद्ध दिशेने फिरतात. याला काही अपवाद आहेत, उदा. हॅले धूमकेतू.
सूर्याच्या भोवती फिरणार्‍या वस्तू या केप्लर च्या सिद्धांता प्रमाणेच फिरतात. प्रत्येक वस्तू ही एका लंबवर्तुळाकार कक्षेत फिरते ज्याच्या एका केंद्रस्थानी सूर्य आहे. सूर्याच्या जितक्या जवळ ती वस्तू येईल, त्याप्रमाणात तिचा फिरण्याचा वेग वाढतो. ग्रहांच्या कक्षा या जवळ जवळ वर्तुळाकार आहेत (म्हणजे दोन्ही केंद्रस्थाने खूप जवळ आहेत), तर धूमकेतू व क्यूपरच्या पट्ट्यातील काही वस्तूंच्या कक्षा या अतिशय लंबवर्तुळाकार आहेत.
सूर्यमालेत असणारी खूप लांब अंतरे दाखविण्यासाठी अनेक जण ग्रहांच्या कक्षा या सारख्या अंतरावर दाखवितात. पण प्रत्यक्षात मात्र ग्रह सूर्यापासून जितका दूर तितकीच आधीच्या ग्रहापेक्षा त्याची कक्षा लांब अंतरावर आढळते. उदा. शुक्र हा बुधापासून ०.३३ AU अंतरावर आहे, तर शनी हा गुरु पासून ४.३ AU इतका दूर आहे. तसेच नेपच्यूनची कक्षा ही युरेनस पेक्षा १०.५ AU इतक्या अंतरावर आहे. अनेक जणांनी या अंतरांमधील संबंध शोधण्याचे प्रयत्न केले आहेत, पण अजूनतरी याबद्दल समाधानकारक स्पष्टीकरण उपलब्ध नाही.
निर्मिती
सूर्यमालेची निर्मिती ही तेजोमेघ सिद्धांता प्रमाणे झाली असल्याचे खगोलशास्त्रज्ञ मानतात. या सिद्धांताप्रमाणे एका मोठ्या रेणूंच्या ढगाच्या कोसळण्यामुळे सुमारे ४.६ अब्ज वर्षांपूर्वी झाली. हा रेणूंचा ढग कित्येक प्रकाशवर्ष अंतरावर पसरला होता व त्यापासून अनेक तार्‍यांची निर्मिती झाली.[५] जुन्या धूमकेतूंचा अभ्यास केला असता, त्यांच्यावर फक्त मोठ्या फुटणार्‍या तार्‍याच्या गाभ्यात आढळणारी मूलद्रव्ये सापडली आहेत. यामुळे [[सूर्य] हा जवळपास झालेल्या तारकासमूहातील स्फोटामुळे तयार झाल्याचा निष्कर्ष निघतो. या स्फोटामुळे तयार झालेली उर्जा ही या तेजोमेघाच्या कोसळण्याला कारणीभूत असण्याची शक्यता आहे.[६]
सूर्यमाला ज्या तेजोमेघापासून तयार झाली, त्याचा व्यास सुमारे ७००० ते २०००० खगोलीय एकक इतका होता[५][७], तसेच त्याचे वस्तूमान हे सूर्यापेक्षा थोडेसे जास्त (सुमारे १-१०% जास्त) होते.[८] हा तेजोमेघ जेव्हा कोसळला, तेव्हा कोनीय बलामुळे त्याचा फिरण्याचा वेग वाढत गेला. जसेजसे त्याच्या केंद्रस्थानी वस्तूमान वाढत गेले, तसे त्याचे केंद्रस्थान इतर भागांपेक्षा जास्त गरम होत गेले. त्यानंतर त्या तेजोमेघावर गुरुत्वाकर्षण, वायूंचा दबाव, चुंबकीय क्षेत्र तसेच फिरण्याने येणारे बल, यांचा प्रभाव वाढला व तो एका तबकडी मध्ये रुपांतरीत झाला. या तबकडीचा व्यास सुमारे २०० खगोलीय एकक इतका होता[५] तसेच त्याच्या केंद्रस्थानी एक उदयोन्मुख तारा होता.[९][१०]
टी टौरी तारे जे की सूर्यापेक्षा तरूण आहेत, त्यांच्या भोवती सुद्धा अशा तबकड्या आढळतात.[८] या तबकड्यांचा व्यास काही शे कि.मी. असून त्यांचे कमाल तापमान हे सुमारे १००० केल्विन (सुमारे ७२७° सेल्शियस) इतके आहे.[११]
No comments:
Post a Comment